Nowe zasady zatrudniania żołnierzy będących pracownikami

Okazuje się, iż swoisty chaos informacyjny wprowadziła ustawa z 11 marca 2022 roku o obronie ojczyzny, która weszła w życie 23 kwietnia 2022 roku (Dz.U. z 2022 r. poz. 655), a która według ustawodawcy miała kompleksowo regulować służbę wojskową w Polsce, a także status żołnierzy. Nowe przepisy bowiem określają uprawnienia i obowiązki żołnierzy wynikające z pracy w obronie kraju oraz ograniczenia po stronie pracodawców.

Z czego wynika chaos informacyjny, który powstał w wyniku wejścia w życie nowej ustawy o obronie ojczyzny?  

Otóż ów chaos informacyjny spowodowany jest tym, iż każda ze służb ma własne odmienne uregulowania w ustawie. Kluczowe jest poprawne zakwalifikowanie danego pracownika do odpowiedniego rodzaju służby wojskowej, bo z tym wiążą się:

• zakres obowiązków stron umowy o pracę
• zakres uprawnień stron umowy o pracę

Co do zasady, służba wojskowa dzieli się na kategorie i podkategorie:

• służba czynna:
  • dobrowolna
  • obowiązkowa (zasadnicza)
  • terytorialna
  • w aktywnej rezerwie w dniach tej służby i podczas odbywania ćwiczeń wojskowych w ramach rezerwy pasywnej
  • zawodowa
  • w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny

• służba w rezerwie
  • aktywna
  • pasywna

Rezerwę aktywną tworzą osoby, które dokonały zgłoszenia chęci pełnienia służby w rezerwie aktywnej, złożyły przysięgę wojskową oraz nie pełnią innego rodzaju służby wojskowej, a także nie ukończyły 55 lat lub lat 63 w przypadku osób posiadających stopień oficerski lub podoficerski. 

Rezerwę pasywną natomiast tworzą osoby, których stosunek do służby wojskowej jest uregulowany, nie pełnią oni służby wojskowej innego rodzaju, a także nie podlegają militaryzacji i nie ukończyły lat 55 lub lat 63 w przypadku osób posiadających stopień oficerski lub podoficerski. 

Każdego roku Rada Ministrów określać ma liczbę osób do powołania do czynnej służby wojskowej i ilość osób, które odbywać będą ćwiczenia wojskowe będąc jednocześnie w rezerwie w danym roku kalendarzowym.

Czym charakteryzować się ma dobrowolna zasadnicza służba wojskowa w kontekście przepisów pracowniczych?

Dobrowolna zasadnicza służba wojskowa ma trwać do 12 miesięcy i opierać się ma na ochotnikach. Zachętą dla ich pozyskania mają być wynagrodzenia, ponieważ najniższe uposażenie żołnierza zawodowego ma wynosić 4.000 zł brutto. Cała służba zasadnicza składać się ma z dwóch etapów:

• szkolenia podstawowego – 28 dni
• szkolenia specjalistycznego – do 11 miesięcy

Okresy szkoleń będą mogły być skracane, jednakże będzie to oznaczało także skrócenie okresu bezpłatnego urlopu oraz zmianę momentu powrotu pracownika do pracy. Każdorazowo ryzyko takowych działań leży po stronie pracodawcy, co stanowić może dość istotne utrudnienie w planowaniu i organizacji czasu pracy, jak np. zastępstw.

Z uwagi na to, że pomimo powołania pracownika do służby wojskowej, nie ulega rozwiązaniu stosunek pracy, a tylko zawieszeniu na okres niezbędnych, wymienionych powyżej szkoleń, stąd pracodawca musi udzielić pracownikowi bezpłatnego urlopu na czas ich trwania. Ważnym jest, iż od chwili poinformowania pracodawcy przez pracownika o dokładnym terminie rozpoczęcia szkolenia podstawowego lub specjalistycznego i w okresie ich trwania, a także w okresie 12 miesięcy od ich zakończenia, pracownik podlega ochronie w taki sposób, iż pracodawca nie będzie mógł wypowiedzieć pracownikowi umowy ani jej rozwiązać. Wyjątkiem ma być sytuacja, kiedy pracownik wyrazi na to zgodę. Ta zasada nie obejmuje:

• pracowników zatrudnionych na okres próbny
• pracowników zatrudnionych na czas określony do 24 miesięcy
• w przypadku likwidacji lub upadłości pracodawcy
• w przypadku rozwiązania umowy o pracę z winy pracownika bez okresu wypowiedzenia
• w przypadku zwolnień grupowych

Jeśli pracownik zostanie powołany do dobrowolnej zasadniczej służby wojskowej, a koniec okresu jego wypowiedzenia umowy o pracę, złożonego przez pracodawcę lub pracownika, przypada po dniu powołania, to wypowiedzenie jest bezskuteczne. Wówczas takie rozwiązanie umowy o pracę może być skuteczne wyłącznie na wyraźne żądanie pracownika, a w praktyce na podstawie porozumienia stron.

Pracodawca ma obowiązek udzielić pracownikowi powołanemu do służby wojskowej na jego wniosek dodatkowych dwóch bezpłatnych dni zwolnienia od pracy w okresie, kiedy nie odbywa on szkolenia lub dwóch płatnych dni zwolnienia według własnego uznania i na własny koszt.

Dodatkową zachętą po odbycia dobrowolnej zasadniczej służby wojskowej jest zwiększona szansa zatrudnienia w urzędach administracji publicznej, ponieważ takie osoby korzystać mają z zasady pierwszeństwa w zatrudnieniu, a zatem w przypadku dwóch kandydatów ze zbliżonymi kompetencjami i umiejętnościami ubiegających się o jedno stanowisko pracy, pierwszeństwo ma mieć były żołnierz, który odbył dobrowolną zasadniczą służbę wojskową.

A jak przedstawia się sytuacja z zakresu przepisów pracowniczych osób odbywających obowiązkową zasadniczą służbę wojskową?

Obowiązkowy pobór do wojska może zostać wprowadzony na potrzeby Sił Zbrojnych RP i wynosi on wówczas nieprzerwalnie 9 miesięcy. Okres ten może zostać skrócony. W tym czasie dotychczasowy stosunek pracy trwa, pracownik nie otrzymuje bezpłatnego urlopu jak w przypadku dobrowolnej zasadniczej służby wojskowej lub terytorialnej służby wojskowej. Adekwatnie natomiast do zasady obowiązującej w dobrowolnej zasadniczej służbie wojskowej, w okresie powołania rozwiązanie umowy może nastąpić wyłącznie za zgodą pracownika z wyjątkiem:

• umów zawartych na okres próbny
• umów zawartych na czas określony do 12 miesięcy
• rozwiązań umów bez wypowiedzeń z winy pracownika
• ogłoszenia upadłości lub likwidacji przedsiębiorstwa

kiedy pracodawca może skutecznie je rozwiązać na zasadach ogólnych.

Tożsamo z zasadą obowiązującą w przypadku osób odbywających dobrowolną zasadniczą służbę wojskową, bezskuteczne stają się wypowiedzenia umów, których koniec przypada po powołaniu, chyba że są za zgodą pracownika i w drodze porozumienia stron.

Do 30 dni po odbyciu obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej pracownik musi zgłosić się do pracodawcy w celu podjęcia pracy, a pracodawca zobowiązany jest do zatrudnienia pracownika na:

• dotychczasowe stanowisko
• stanowisko równorzędne pod względem wynagrodzenia i rodzaju wykonywanej na nim pracy

Jeśli natomiast pracownik podczas odbywania obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej nabył dodatkowe, wyższe kwalifikacje zawodowe, wówczas pracodawca jest zobowiązany, na wniosek pracownika, zatrudnić go na stanowisko odpowiadające tym dodatkowym kwalifikacjom, jednakże oczywiście w miarę posiadanych możliwości.

Gdyby zdarzyła się taka sytuacja, że pracownik nie zgłosi się do pracodawcy w terminie 30 dni od dnia zwolnienia ze służby wojskowej z nieusprawiedliwionych przyczyn, wtedy z mocy prawa automatycznie wygada stosunek pracy z tym pracownikiem w terminie 30 dni od dnia zakończenia odbywania przez niego obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej. Jeśli natomiast owe przyczyny są uzasadnione, wtedy termin na ustawowe wygaśnięcie stosunku pracy wydłuża się o okres tej usprawiedliwionej zwłoki.

W czasie, kiedy żołnierz odbywa służbę wojskową, nie jest możliwe rozwiązanie umowy z jego/jej współmałżonką/współmałżonkiem za wyjątkiem sytuacji, kiedy to rozwiązanie umowy jest z winy pracownika lub jest w wyniku likwidacji zakładu pracy i ogłoszenia upadłości lub następują zwolnienia grupowe w przedsiębiorstwie.

Pracownikowi odbywającemu obowiązkową zasadniczą służbę wojskową przysługują, analogicznie do pracownika odbywającego dobrowolną zasadniczą służbę wojskową, dodatkowe dwa dni zwolnienia od pracy.

Czy w przypadku odbywania terytorialnej służby wojskowej, także mają zastosowanie zasady opisane dla dobrowolnej obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej?

Terytorialna służba wojskowa jest formacją dobrowolną pozwalającą na godzenie życia zawodowego z prywatnym. Powołanie do tego rodzaju służby odbywa się na wniosek osoby zainteresowanej i trwa od roku do sześciu lat i może być przedłużane, a sama służba może odbywać się na dwa sposoby, dyspozycyjnie oraz rotacyjnie.

Terytorialna służba wojskowa:

• w systemie dyspozycyjnym trwa przez dwa dni co najmniej raz w miesiącu, w czasie wolnym od pracy, wskazanym przez dowódcę jednostki wojskowej
• w systemie rotacyjnym trwa w dni pozostałe adekwatnie do potrzeb Sił Zbrojnych RP, także w ramach wezwań do natychmiastowego stawiennictwa

Wykaz dni odbywania służby w sposób rotacyjny ustalany jest na cały rok kalendarzowy, a po tym ustaleniu żołnierz terytorialny ma obowiązek powiadomić swego pracodawcę o terminach służby i każdorazowo o zmianach w tym zakresie.

Jeśli żołnierz z obrony terytorialnej nie pełnił wcześniej czynnej służby wojskowej oraz nie złożył przysięgi wojskowej, najpierw nieprzerwanie przez 16 dni pełni służbę rotacyjną i w tym czasie odbywa szkolenie podstawowe oraz składa przysięgę.

Zasady rozwiązywania umów z żołnierzem powołanym do wojskowej służby terytorialnej są analogiczne jak w przypadku umów z powołanym do obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej.

Jeśli chodzi o urlopy pracownika będącego żołnierzem odbywającym rotacyjnie służbę wojskową, to korzysta on z urlopu bezpłatnego udzielanego na złożony przez siebie wniosek, a przy wezwaniu w trybie natychmiastowego stawiennictwa, organ wojskowy powiadamia zakład pracy o tym fakcie, a na podstawie tego powiadomienia dział kadr pracodawcy odnotowuje urlop bezpłatny pracownika. W czasie trwania tego urlopu poza prawem do wynagrodzenia, pracownik zachowuje wszelakie inne uprawnienia pracownicze. Urlop ten wlicza się do okresu pracy, a zatem ten czas ma także wpływ na wymiar urlopu wypoczynkowego za dany rok. Pracodawca także zobowiązany jest jednorazowo do wypłaty pracownikowi powołanemu do terytorialnej służby wojskowej odprawy w wysokości dwutygodniowego wynagrodzenia. Może on także otrzymać świadczenie pieniężne pokrywające koszty poniesione w czasie służby pracownika, do których nie zalicza się:

• wynagrodzenia pracownika zatrudnionego na zastępstwo pracownika odbywającego służbę wojskową
• odprawy dla pracownika odbywającego służbę wojskową

Po odbyciu terytorialnej służby wojskowej przez nieprzerwalny okres 30 dni, pracownikowi przysługuje jednodniowe zwolnienie od pracy bez zachowania prawa do wynagrodzenia, a na wniosek pracownika, niezależnie od jednodniowego zwolnienia po zakończeniu służby, przysługują dwa dni wolne od pracy bez wynagrodzenia poza sytuacją, kiedy został powołany w trybie natychmiastowego stawiennictwa.

Czym różnią się zasady pracownicze dla żołnierzy zawodowej służby wojskowej?

Powołanie do zawodowej służby wojskowej na czas nieokreślony następuje na podstawie dobrowolnie złożonego zgłoszenia i z dniem stawienia się pracownika do służby w takim trybie z mocy prawa wygasa stosunek pracy jednocześnie pracownikowi przysługuje prawo do pobrania wynagrodzenia należnego do końca miesiąca kalendarzowego, w którym następuje stawienie się do służby wojskowej. A zatem pracodawca musi wypłacić takiemu pracownikowi wynagrodzenie wraz z wszystkimi stałymi dodatkami (np. funkcyjnym) za cały miesiąc, a nie w proporcji nawet wtedy, kiedy pracownik nie przepracuje całego miesiąca, bo w trakcie jego trwania rozpocznie zawodową służbę wojskową.

Czym różni się rezerwa aktywna od rezerwy pasywnej i jak się one odnoszą do zasad pracowniczych?

Rezerwa pasywna sprowadza się do:

• odbywania ćwiczeń wojskowych
• brania udziału w zwalczaniu klęsk żywiołowych
• uczestnictwa w akcjach poszukiwawczych
• ratowania życia ludzkiego

Czynności te nie mogą łącznie przekraczać 90 dni w ciągu roku, a także ćwiczenia trwające do 24 godzin nie mogą odbywać się częściej niż trzy razy w roku, a ćwiczenia pozostałe tylko raz w roku.

Ustawodawca nie przewidział udzielania rezerwistom pasywnym i aktywnym urlopu bezpłatnego na okres służby w rezerwie, a to oznacza, że uznać należy, iż okres tejże służby stanowi nieobecność usprawiedliwioną bez prawa do zachowania wynagrodzenia za pracę. Natomiast pracodawcy należy się rekompensata kosztów na zasadzie analogii z przysługującym prawem do rekompensaty udzielanej pracodawcy żołnierza odbywającego służbę terytorialną. Pracownikowi natomiast przysługuje zwolnienie od pracy na dwa dni bez zachowania prawa do wynagrodzenia poza powołaniem go w trybie natychmiastowego stawiennictwa.

Podsumowując, wielce potrzebne uregulowania odnośnie statusu pracowników żołnierzy, budzą niestety szereg wątpliwości interpretacyjnych i wydaje się całkiem prawdopodobne, iż jest ogromne ryzyko występowania sporów z pracownikami będącymi jednocześnie żołnierzami na tle nowych przepisów, które weszły w życie 23 kwietnia 2022 roku ustawą o obronie ojczyzny. Dodatkowo ryzyko jest tym większe, że w ostatnim czasie rośnie liczba osób odbywających służbę wojskową w różnych jej rodzajach, jak np. dobrowolna lub obowiązkowa zasadnicza służba wojskowa, terytorialna służba wojskowa czy aktywna i pasywna rezerwa. Pozostaje mieć nadzieję, że wybawieniem zawiłych przepisów będzie szybka i jasna doktryna w tym zakresie.